Η παλαιολιθική δίαιτα (αναφέρεται και ως Paleo diet) είναι η διατροφή που ακολουθούσαν οι πρόγονοί μας για πάνω από 1 εκατομμύριο χρόνια. Ορισμένοι επιστήμονες έχουν εκφράσει την άποψη ότι η παλαιολιθική δίαιτα πρέπει να υιοθετηθεί από τον σύγχρονο άνθρωπο διότι βελτιώνει την υγεία του και οδηγεί σε λιγότερα κιλά.
Κρέας ή φυτά;
Η διατροφή που ταιριάζει σε ένα ζώο, είναι αυτή με την οποία εξελίχθηκε ως είδος. Κι επειδή τα σημερινά γονίδια του ανθρώπου ελάχιστα διαφέρουν από αυτά των παλαιολιθικών προγόνων μας, ορισμένοι διατροφολόγοι πιστεύουν ότι ο σημερινός άνθρωπος είναι γενετικά προγραμματισμένος να τρέφεται όπως ο πρόγονός του.
Έτσι ορισμένοι προτείνουν να επιστρέψουμε στην παλαιολιθική διατροφή, θεωρώντας ότι πολλές από τις σύγχρονες ασθένειες (στεφανιαία νόσος, διαβήτης τύπου 2, παχυσαρκία κλπ) του πολιτισμού οφείλονται στο γεγονός ότι υιοθετήσαμε μια διατροφή που δεν ταιριάζει στα γονίδιά μας.
Μπορεί η ιδέα να ακούγεται καλή αλλά δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα για το ποια ήταν η παλαιολιθική διατροφή. Τι ακριβώς έτρωγαν οι πρόγονοί μας; Έτρωγαν περισσότερο κρέας ή φυτά; Αυτά τα ερωτήματα προκάλεσαν μια διαμάχη, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα, για το ποια ήταν πραγματικά η παλαιολιθική διατροφή.
Φαίνεται πάντως ότι η παλαιολιθική διατροφή δεν ήταν μια. Ο παλαιολιθικός άνθρωπος, ανάλογα το μήκος και πλάτος του πλανήτη στο οποίο ζούσε είχε πολύ διαφορετική διατροφή. Για παράδειγμα, οι φυλές που ζούσαν στους πάγους έτρωγαν κυρίως ζωικά προϊόντα (μια ανάλυση στα οστά ανθρώπων του Νεάντερταλ έδειξε ότι τρέφονταν σαν την αρκτική αλεπού) ενώ αυτοί που ζούσαν στα τροπικά δάση έτρωγαν πολλά λαχανικά και φρούτα.
Ακόμα και οι φυλές που ζουν δίπλα η μία με την άλλη μπορεί να παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές στη διατροφή τους. Πριν μερικές δεκαετίες βρέθηκε ότι η παραδοσιακή διατροφή δύο φυλών που ζουν στην Κένυα, των Κικούγου και των Μασάι, διέφεραν όπως η μέρα με τη νύχτα. Οι Κικούγου ήταν χορτοφάγοι ενώ οι Μασάι κατανάλωναν κρέας, γάλα και αίμα. Μια άλλη φυλή, οι Σαμπούρου, έπινε απίστευτες ποσότητες γάλατος από βοοειδή, πρόβατα και κατσίκια που έφταναν τα 5-7 λίτρα την ημέρα.
Ξέρουμε ωστόσο τι δεν έτρωγαν οι πρόγονοί μας. Δεν κατανάλωναν ζάχαρη, αλεύρι, φυτικά έλαια, αλάτι (εκτός από αυτό που περιέχουν εκ φύσεως οι τροφές), γάλα (παρά μόνο το μητρικό) ούτε φυσικά τα βιομηχανικά τρανς λιπαρά που εμφανίστηκαν στη διατροφή μας μόλις έναν αιώνα πριν. Ακόμη, δεν είχαν στο διαιτολόγιό τους τις επεξεργασμένες τροφές που δημιούργησε η βιομηχανία τροφίμων που είναι βασισμένες στη γλυκόζη, τη φρουκτόζη και τα άλλα συνθετικά γλυκαντικά. Τέλος, ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν έβαζε στο στόμα του κανενός είδους συντηρητικά ή αντιβιοτικά τα οποία εισήγαγε η σύγχρονη βιομηχανία (είναι γνωστό ότι τα κτηνοτροφικά ζώα μεγαλώνουν με μικρές δόσεις αντιβιοτικών κάτι που τους δίνει μεγαλύτερο βάρος και πάχος).
Η διατροφή των παλαιολιθικών ανθρώπων αποτελούνταν από άπαχα κρέατα, ψάρια, όσπρια, σπόρους, ξηρούς καρπούς, εποχιακά φρούτα και λαχανικά. Η ιδέα λοιπόν της παλαιολιθικής διατροφής είναι απλή: αγνοήστε τα επεξεργασμένα τρόφιμα της σύγχρονης βιομηχανίας και τραφείτε όσο πιο φυσικά μπορείτε.
α
Το κορεσμένο λίπος
Η ιδέα της παλαιολιθικής διατροφής διαδόθηκε στη δεκαετία του 1980 και ήταν ανατρεπτική. Διότι ενώ η επίσημη διατροφική άποψη μέχρι τότε ήταν ότι η υγιεινή διατροφή δεν πρέπει να περιέχει πολύ κρέας (ειδικά κόκκινο κρέας το οποίο έχει περισσότερη χοληστερίνη) η παλαιολιθική διατροφή συμπεριέλαβε το κρέας ως κάτι απόλυτα συμβατό με τον άνθρωπο. Ωστόσο, παλαιολιθική διατροφή προωθεί το άπαχο κρέας διότι εκείνη την εποχή τα ζώα διέθεταν λιγότερο λίπος (σήμερα το κρέας των ζώων έχει πολύ περισσότερο λίπος διότι ο άνθρωπος τα εκτρέφει έτσι ώστε να παχαίνουν).
Ο Λόρεν Κορντέν, ο άνθρωπος που έκανε γνωστή την ιδέα της παλαιολιθικής διατροφής στο ευρύ κοινό, καθηγητής υγείας και άσκησης στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Κολοράντο των ΗΠΑ, θεωρεί επιβεβλημένη την καθημερινή κατανάλωση κρέατος, χωρίς να κάνει διάκριση ανάμεσα στο άσπρο ή το κόκκινο κρέας. “Τρώτε κρέας ή ψάρι σε κάθε γεύμα, όπως έκανε ο παλαιολιθικός άνθρωπος”, λέει ο Κορντέν. Σύμφωνα με το βιβλίο του, The Paleo Diet: Lose Weight and Get Healthy by Eating the Foods You Were Designed to Eat [Παλαιολιθική δίαιτα: Χάστε βάρος και αποκτήστε υγεία τρώγοντας τις τροφές τις οποίες είστε φτιαγμένοι να τρώτε], το κόκκινο κρέας εφοδιάζει τον οργανισμό με ζωτικής σημασίας θρεπτικές ουσίες. «Φροντίστε να επιλέγετε άπαχα κομμάτια χωρίς λίπος, αλλά και να προτιμάτε το βιολογικό κρέας, το οποίο προέρχεται από ζώα που τρέφονται με χόρτα», γράφει ο Κορντέν.
Η σύσταση του Κορντέν προς το κοινό να τρώει κρέας προκάλεσε διαξιφισμούς καθώς το λίπος του κρέατος είναι σε μεγάλο ποσοστό κορεσμένο. Όμως κάνοντας τις μελέτες του, ο Κορντέν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι και η παλαιολιθική διατροφή περιείχε κι αυτή αρκετό κορεσμένο λίπος: τουλάχιστον το 10% του συνολικού λίπους που κατανάλωναν οι παλαιολιθικοί μας πρόγονοι ήταν κορεσμένο. Το κορεσμένο λίπος όμως θεωρήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες υπεύθυνο για τα καρδιακά εμφράγματα διότι ανεβάζει τη χοληστερίνη. Σήμερα πάντως ξέρουμε ότι υπάρχει ένα κορεσμένο λίπος, το στεατικό οξύ, το οποίο ρίχνει τη χοληστερίνη και όσο ορισμένα ακόρεστα λίπη που θεωρούνται υγιεινά ή τουλάχιστον είναι ουδέτερο (το στεατικό οξύ αποτελεί το 15-30% του κορεσμένου λίπους που καταναλώνουμε από τη διατροφή).
Η παλαιολιθική διατροφή έχει και μια άλλη πλευρά που προκάλεσε διαξιφισμούς, την
Παλαιολιθική δίαιτα και αδυνάτισμα
Η παλαιολιθική διατροφή θεωρείται πως έχει και την ιδιότητα να αδυνατίζει. Όπως συμβαίνει με τη δίαιτα Άτκινς (Atkins) ή τη δίαιτα Ντούκαν (Doukan), η παλαιολιθική δίαιτα δεν περιλαμβάνει τις επεξεργασμένες τροφές που είναι τόσο νόστιμες και τρώγονται ευχάριστα στο τέλος κάθε γεύματος, ακόμη και όταν κάποιος έχει ήδη χορτάσει. Αυτές οι τροφές είναι ουσιαστικά που προσφέρουν τις παραπανίσιες θερμίδες.
Όταν μια δίαιτα απαγορεύει απλώς τη ζάχαρη και το αλεύρι, αυτό μόνο του είναι ικανό να οδηγήσει σε λιγότερες θερμίδες και απώλεια κιλών. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα κόλπο. Οι δίαιτες με αυξημένες πρωτεΐνες (παλαιολιθική, Atkins, Dukan) δεν περιορίζουν τη ποσότητα της τροφής αλλά απαγορεύουν τα επεξεργασμένα τρόφιμα, όπως αυτά που βασίζονται στη ζάχαρη και τα ζυμαρικά. Όταν όμως κάποιος αποφεύγει τα επεξεργασμένα τρόφιμα καταναλώνει αναγκαστικά λιγότερες θερμίδες έστω κι αν η δίαιτα του επιτρέπει να φάει όσο θέλει. Διότι μετά από ένα πρωτεϊνικό γεύμα δεν μπορεί κάποιος να φάει ως επιδόρπιο πάλι πρωτεΐνες. Θέλει να τελειώσει το φαγητό του με κάτι γλυκό. Αν λοιπόν δεν τρώει επεξεργασμένα τρόφιμα (π.χ. σοκολάτες και γλυκά) είναι φυσικό να αδυνατίσει και μάλιστα χωρίς να αισθάνεται πείνα.
Σε μια μελέτη, όταν οι ερευνητές υπέβαλλαν 14 εθελοντές σε παλαιολιθική δίαιτα αποτελούμενη από άπαχο κρέας, λαχανικά, βατόμουρα και καρύδια (χωρίς να θέσουν περιορισμό στις καταναλισκόμενες θερμίδες) οι εθελοντές έχασαν κατά μέσο όρο 2,5 κιλά σε τρεις εβδομάδες. Παράλληλα, μείωσαν και την αρτηριακή τους πίεση κατά 3 μονάδες. Που οφείλεται αυτή η επιτυχία; Αποφεύγοντας τις επεξεργασμένες τροφές, μείωσαν την πρόσληψη θερμίδων κατά 36%, ανέφερε ο κεντρικός συγγραφέας της μελέτης Περ Βάντελ.
Γάλα και οστεοπόρωση: Μια κριτική
Το διαιτολόγιο της παλαιολιθικής διατροφής είναι αυστηρό, για παράδειγμα, το μόνο αποδεκτό υγρό είναι το νερό! Επιτρέπονται τα φρούτα αλλά όχι οι επεξεργασμένοι χυμοί φρούτων διότι περιέχουν λιγότερες φυτικές ίνες. Επίσης δεν επιτρέπεται το γάλα και τα υπόλοιπα γαλακτοκομικά καθώς στην παλαιολιθική εποχή δεν υπήρχαν.
Το θέμα του γάλακτος έχει προκαλέσει άλλη μια διαμάχη καθώς οι διατροφικές συστάσεις για την πρόσληψη ασβεστίου, προκειμένου να προληφθεί η οστεοπόρωση, πρακτικά οδηγούν στην κατανάλωση γάλατος. Φαίνεται πάντως ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει προσαρμοστεί απόλυτα στην εισαγωγή του γάλατος στη διατροφή τα τελευταία 10,000 χρόνια. Για παράδειγμα, η λακτόζη (ένας δισακχαρίτης που αποτελείται από ένα μόριο γλυκόζης και ένα μόριο γαλακτόζης) δεν διασπάται εύκολα από όλους τους ανθρώπους, μια κατάσταση ονομάζεται δυσανεξία στη λακτόζη. Το γεγονός και μόνο ότι υπάρχει δυσανεξία στη λακτόζη δείχνει ότι ο παλαιολιθικός άνθρωπος δεν είχε εισαγάγει το γάλα στη διατροφή του.
Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι μια παλαιολιθική διατροφή των 2.200 θερμίδων δεν μπορεί να δίνει πάνω 700 mg ασβεστίου, στην καλύτερη περίπτωση. Αυτή η ποσότητα του ασβεστίου αποτελεί το 70% της σημερινής επίσημης σύστασης για να προληφθεί ο οστεοπόρωση. Αυτό σημαίνει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος που υιοθετεί την παλαιολιθική διατροφή δεν παίρνει αρκετό ασβέστιο και άρα κινδυνεύει από οστεοπόρωση.
- Από την άλλη μεριά, ο παλαιολιθικός άνθρωπος, παρότι κατανάλωνε λιγότερο ασβέστιο από το σύγχρονο άνθρωπο, είχε πιο γερά κόκαλα κάτι που αποδεικνύεται από τους σκελετούς που έχουν ανακαλυφθεί. Επίσης οι σημερινοί πρωτόγονοι άνθρωποι (των διαφόρων φυλών στην Αφρική και άλλες περιοχές) έχουν πιο γερά κόκαλα από τον άνθρωπο των πόλεων. Αυτό συμβαίνει διότι οι πρωτόγονες φυλές έχουν αυξημένη φυσική δραστηριότητα. Το ασβέστιο εναποτίθεται στα κόκαλα μόνο όταν το σώμα ασκείται. Ακόμα κι αν κάποιος καταπιεί το ασβέστιο όλου του κόσμου, το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό αν όλη μέρα μένει ξαπλωμένος στο κρεβάτι. Οι αστροναύτες που ζουν χωρίς βαρύτητα έχουν εκτεταμένη απώλεια ασβεστίου χάνοντας 1-1,5% της οστικής μάζας το μήνα και το ταξίδι στον Άρη που διαρκεί ένα χρόνο δεν μπορεί να γίνει σήμερα διότι θα αφήσει το πλήρωμα ανάπηρο για πάντα. Επιπλέον, ο παλαιολιθικός άνθρωπος δεν κατανάλωνε πολύ αλάτι και αυτό προστάτευε τα οστά του (το πολύ νάτριο οδηγεί το ασβέστιο έξω από το σώμα). Τέλος, οι πρωτεΐνες που έτρωγε βοηθούσαν στο σώμα του να απορροφήσει περισσότερο ασβέστιο από την διατροφή.
- Ο παλαιολιθικός άνθρωπος δεν είχε πρόβλημα με τα οστά του αλλά καθώς ο σύγχρονος άνθρωπος έχει χαμηλή φυσική δραστηριότητα χρειάζεται περισσότερο ασβέστιο από αυτό που του παρέχει η παλαιολιθική διατροφή. Αυτό το παράδειγμα δείχνει ότι η παλαιολιθική διατροφή ίσως δεν είναι απολύτως κατάλληλη για τον σύγχρονο άνθρωπο ο οποίος δεν ζει, φυσικά, όπως ο πρόγονός του. Δεν θα μετακομίσουμε στα σπήλαια, ούτε θα αρχίσουμε να κυνηγάμε για να φάμε, ούτε θα γυμναζόμαστε χτυπώντας με βαριοπούλες.
- Όσοι λοιπόν ασκούν κριτική στην παλαιολιθική διατροφή λένε ότι είναι καλύτερα να γίνονται συγκρίσεις μεταξύ σύγχρονων πληθυσμών όσον αφορά τη διατροφή. Ο παλαιολιθικός άνθρωπος μπορεί να έτρωγε αρκετό κρέας αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να υιοθετηθεί κάτι τέτοιο από τον σύγχρονο άνθρωπο. Το κρέας μπορεί να μην έκανε κακό στον πρωτόγονο άνθρωπο αλλά να κάνει κακό στον σύγχρονο άνθρωπο ο οποίος, μεταξύ άλλων, πάσχει από διαβήτη τύπου 2, έχει υψηλή χοληστερίνη, είναι αδρανής σωματικά και έχει περιττά κιλά. Επιπλέον, το σημερινό κρέας, που κατά ένα μεγάλο μέρος του είναι επεξεργασμένο και περιέχει ένα σωρό συντηρητικά, λίγη σχέση έχει με το κρέας που έτρωγε κάποτε ο παλαιολιθικός άνθρωπος.