Η Μεσσήνη ήταν αρχαία πόλη της Μεσσηνίας, στο νοτιοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου. Βρίσκεται στο σημερινό χωριό Αρχαία Μεσσήνη, που μέχρι το 2002, ονομαζόταν Μαυρομμάτι Ιθώμης.
Πρόκειται για ένα αρχαιολογικό και οικολογικό πάρκο που ελκύει ετησίως χιλιάδες επισκέπτες. Η επίσκεψη στον χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης σε εντυπωσιάζει ευχάριστα. Ίσως είναι από τους καλύτερους αρχαιολογικούς χώρους που διαθέτουμε στην Ελλάδα. Τα αρχαία τείχη που την περιβάλλουν είναι μοναδικά...αλλά όταν μπεις μέσα στον αρχαιολογικό χώρο θα μαγευτείς από τα θέατρα, το Ασκληπιείο, το στάδιο, τα λουτρά... Η ομορφιά του τοπίου και η επιβλητικότητα που περιβάλλει τον αρχαιολογικό χώρο σε μαγεύουν αφάνταστα!
Ο καθηγητής Αρχαιολογίας Πέτρος Θέμελης σήκωσε σταδιακά από το χώμα μια ολόκληρη πόλη, την Αρχαία Μεσσήνη. Μέσα σε ένα ιδανικό φυσικό περιβάλλον ξεπροβάλλουν υποδειγματικά αναστηλωμένα τα μνημεία της, το μεγαλειώδες Στάδιο, το Γυμνάσιο και η Παλαίστρα, τα Ιερά της Αγοράς, η Κρήνη Αρσινόη, το Θέατρο, ένα από τα μεγαλύτερα της κλασικής και ελληνιστικής αρχαιότητας (με πλάτος κοίλου 106,83 μ. και διάμετρο ορχήστρας 23,56 μ.), το Ασκληπιείο.
Η ιστορία της πόλης
Οι πρώτες μαρτυρίες ανθρώπινης δραστηριότητας στην αρχαία Μεσσήνη τοποθετούνται κατά τη μετάβαση στην 3η χιλιετία π.Χ. Η οικιστική δραστηριότητα ανιχνεύεται στο Ασκληπιείο ήδη κατά τον 9ο-8ο αιώνα π.Χ. ενώ την ίδια εποχή στην κορυφή του όρους Ιθώμη λειτουργεί το ιερό του Διός Ιθώματα.
Κατά τον 8ο-5ο αιώνα π.Χ. διεξάγονται οι Μεσσηνιακοί πόλεμοι και οι συνεχείς εξεγέρσεις των Μεσσηνίων κατά των κυρίαρχων Σπαρτιατών. Το 369π.Χ. Ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας έδωσε τέλος στη μακραίωνη σπαρτιατική κατοχή και ίδρυσε την πόλη Μεσσήνη, επαναφέροντας τους εξόριστους Μεσσήνιους από την Κάτω Ιταλία (Ρήγιο), τη Σικελία (Ζάγκλη-Μεσσήνη) και την Κυρηναική (Ευεσπερίδες).
Η νέα μεσσηνιακή πρωτεύουσα αναπτύχθηκε στους πρόποδες του όρους Ιθώμη, ενός τόπου άρρηκτα συνδεδεμένου με την πολιτική και θρησκευτική ιστορία της περιοχής. Η πόλη πήρε το όνομά της από τη μυθική βασίλισσα Μεσσήνη και εξελίχθηκε σε σπουδαίο πολιτικό, θρησκευτικό και καλλιτεχνικό κέντρο κυρίως κατά τους Ελληνιστικούς και τους Πρώιμους Αυτοκρατορικούς χρόνους (3ος αι. π.Χ -1ος αι. μ.Χ.). από τον 3ο αιώνα μ.Χ. παρακμάζει και συρρικνώνεται. Ωστόσο, κατά τα Πρωτοβυζαντινά χρόνια (5ος-7ος αι. μ.Χ.) εώς και τις αρχές του 15ου αι. μ.Χ. η Μεσσήνη παραμένει ένα αξιόλογο κέντρο της νοτιοδυτικής Πελοπόννησος, γνωστό στις πηγές από τον 10ο αιώνα και εξής με την ονομασίας “Βουρκάνο”.
Η δυτική πλευρά της Κρήνης Αρσινόης
α
Το Στάδιο και το Γυμνάσιο ανήκουν στα πιο εντυπωσιακά οικοδομήματα της Μεσσήνης που συντίθενται σε ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο. Το βόρειο πεταλόσχημο του Σταδίου περιλαμβάνει 19 κερκίδες με 18 σειρές λίθινων εδωλίων, που διαχωρίζονται από κλιμακοστάσια.
Περιβάλλεται από δωρικές στοές, όπου στεγαζόταν το Γυμνάσιο. Η δυτική στοά διακόπτεται σε μήκος 110μ από το βόρειο άκρο της και καταλήγει σε περίστυλο αίθριο δωρικού ρυθμού, που αναγνωρίζεται ως Παλαίστρα. Ενεπίγραφα βάθρα, στημένα μεταξύ των κιόνων της δυτικής στοάς έφεραν ανδριάντες Γυμνασιαρχών, ενώ πολλοί κατάλογοι εφήβων βρίσκονταν γύρω. Πίσω από τη δυτική στοά στεγάζεται το τέμενος του Ηρακλή και του Ερμή με το ναό και τα λατρευτικά αγάλματά τους.
Το κολοσσιαίων διαστάσεων λατρευτικό άγαλμα του Ηρακλή ήταν έργο του Απολλώνιου Ερμοδώρου και του γιου του Δημητρίου από την Αλεξάνδρεια.
Απέναντι από το Πρόπυλο ήταν στημένο το άγαλμα του Αθηναίου ήρωα Θησέα. Το βόρειο τμήμα του Σταδίου είχε μετατραπεί σε αρένα μονομαχιών και θηριομαχιών στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια.
Δωρικός κίονας από ασβεστόλιθο με είκοσι ραβδώσεις, αποτελούμενος από επτά σπονδύλους. Συνολικό ύψος 4,85μ. Εδράζεται σε τριμερή κλιμακωτή βάση. Έφερε ορειχάλκινο τιμητικό αδριάντα άγνωστης προσωπικότητας, στερεωμένο πάνω στον άβακα του κιονόκρανου. Εποχής Αυγούστου.
Βάθρο πολεμικού μνημείου πεσόντων σε μάχη, 3ου αι. π.Χ. Αποτελείται από συμπαγή ασβεστολιθικό κύβο επενδυμένο με τέσσερις πλάκες που φέρουν στο μέσο ανά μια ανάγλυφη ασπίδα. Οι αρμοί των πλακών στις κατακόρυφες ακμές φράσσονται με ραβδωτούς κιονίσκους. Η στέψη είχε τη μορφή προεξέχοντος ιωνικού γείσου. Λείπουν υπερκείμενα στοιχεία του μνημείου.
Στοά δωρικού ρυθμού των ύστατων ρωμαικών χρόνων, κτισμένη σε υψηλότερο επίπεδο κατά μήκος της βόρειας πλευράς του συγκροτήματος του Σεβάστειου.
Οι κίονες προέρχονται από προγενέστερο οικοδόμημα της αγοράς, ενώ οι πέντε πρώτοι από δυτικά φέρουν χαραγμένες επιγραφές αγορανόμων. Στο στυλοβάτη της στοάς έχουν χρησιμοποιηθεί βάθρα χάλκινων τιμητικών ανδριάντων ελληνιστικών χρόνων, ορισμένα από αυτά ενεπίγραφα, καθώς και πλάκες από την πλακόστρωση της βόρειας εισόδου προς του Ασκληπιείο.
Πρόπυλο του Γυμνασίου
Η Παλαίστρα, απαραίτητο λειτουργικό συμπλήρωμα του Γυμνασίου, προοριζόταν για την άσκηση εφήβων και αθλητών. Οργανώνεται αρχιτεκτονικά με κέντρο υπαίθρια αυλή περιβαλλόμενη από δωρικές στοές και βοηθητικούς χώρους. Είναι σύγχρονη με τις εγκαταστάσεις του Γυμνασίου του 3ου αι. π.Χ. Και συνέχισε να λειτουργεί ως την όψιμη ρωμαιοκρατία.
Εφηβικοί κατάλογοι του όψιμου 2ου αι. μ.Χ. έχουν χαρακτεί σε δύο από τους κίονες της βόρειας στοάς με πλήθος ονόματα της μεσσηνιακής νεολαίας.
Το τετρακιόνιο πρόστυλο δωρικό οικοδόμημα (7,44μ x 11,60μ.) που εδράζεται σε υψηλό πόδιο λειτουργούσε ως Μαυσωλείο ενταφιασμού μελών της επιφανούς οικογένειας των Σαιθιδών από τον 1ο ως τον 3ο αι. μ.Χ. Ορισμένοι Σαιθίδες κατείχαν υψηλά αξιώματα ως Μέγιστοι Αρχιερείς και Ελλαδάρχες του Κοινού των Αχαιών κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας.
Τετραώροφο, δωρικού ρυθμού κτήριο, το οποίο αποτελεί τμήμα του Σταδίου και είχε τη χρήση ταφικού μνημείου για επιφανείς πολίτες, οι οποίοι ενταφιάζονταν με τιμές ηρώων.
Νοτιοανατολικά του θεάτρου και βόρεια του Ασκληπιείου αναπτύσσεται η Αγορά της αρχαίας Μεσσήνης, έκτασης 35 περίπου στρεμμάτων, που περιλαμβάνει δημόσια και ιερά οικοδομήματα. Η Βόρεια Στοά, η οποία ήταν τρίκλιτη και διώροφη κατά την αρχαιότητα, διασώζει στο ανατολικό πέρας της τρεις λίθινες αγορανομικές τράπεζες με κοιλότητες για τη μέτρηση των σιτηρών ή υγρών. Στο δυτικό ήμισυ της στοάς σώζεται μεγάλο βάθρο που ανακατασκευάστηκε στα ρωμαϊκά χρόνια, γνωστό σε επιγραφές ως “Βήμα”, και λουτρό (βαλανείο) με υπόκαυστα της ύστερης αρχαιότητας (5ος-7ος αι. μ.Χ.).
Στο κέντρο της Αγοράς ξεχωρίζουν ο δωρικός περίπτερος ναός της θεοποιημένης βασίλισσας Μεσσάνας, στήλες με ψηφίσματα και το βάθρο των ιππέων. Βόρεια του ναού βρίσκεται το αρχαιότερο (4ος αι. π.Χ) Βουλευτήριο με τη μεγάλη υπόστηλη αίθουσα συνεδριάσεων και νοτιοδυτικά το δίχωρο Πρυτανείο. Μεταξύ του ναού της Μεσσάνας και του Βουλευτηρίου σώζεται ελλειψοειδές φρέαρ με ανακομιδές οστών νηπίων. Στη δυτική πλευρά της Αγοράς μπροστά από πλατεία στρωμένη με ρωμαϊκά ψηφιδωτά σώζεται δωρική στοά του 3ου αι. π.Χ., που συνδέεται με το παρακείμενο περιστύλιο ταυτιζόμενο με το “Κρεοπώλειον”.
Υπόγειος επιμελώς χτισμένος θάλαμος νότια του ναού της Μεσσήνης λειτουργούσε ως θησαυροφυλάκιο της πόλης και σχετίζεται ιστορικά με το τραγικό τέλος του στρατηγού της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμενα το 183 π.Χ.
Αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές από την Αγορά πιστοποιούν την ύπαρξη και άλλων ιερών, όπως του Ποσειδώνα, του Δία Σωτήρα, της Αφροδίτης και της Κυβέλης.
Υπόγειος θάλαμος ισόδομα και επιμελώς κτισμένος με λίθινα αγκωνάρια δεμένα με ατσάλινους συνδέσμους και μολύβι. Έκλεινε από πάνω ερμητικά με δύο επάλληλες σειρές από ογκώδεις, περίτεχνα δουλεμένες πέτρες που αφήνουν στο μέσο τετράγωνο άνοιγμα, διαστ. 1,20μ x 1,20μ., όπου εφάρμοζε συμπαγές λίθινο πώμα, βάρους 1,5 τόνου. Ο θάλαμος είναι γνωστός στους αρχαίους συγγραφείς ως ο “Θησαυρός”, το θησαυροφυλάκιο μέσα στο οποίο φυλακίστηκε το 183/2 π.Χ. ο φημισμένος στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμην ο Μεγαλοπολίτης και δολοφονήθηκε με δηλητήριο από τον Μεσσήνιο στρατηγό Δεινοκράτη και τους ομοϊδεάτες του, φανατικούς αντιπάλους της ένωσης με τη Συμπολιτεία.
Η ζωφόρος (τρίγλυφα-μετώπες) και τα επιστύλια που εδράζονταν στα κιονόκρανα της παρακείμενης δωρικής στοάς ειναι συμφυή, δηλαδή λαξευμένα από το ίδιο κομμάτι ασβεστόλιθου.
Τα λίθινα γείσα που στέφουν τη δωρική ζωφόρο είναι ομοίως συμφυή με οριζόντιες σίμες που φέρουν ανάγλυφες έλικες άκανθας. Εντόνως έξεργες υδρορροές σε σχήμα λεοντοκεφαλής προβάλλουν ανάμεσα στις έλικες άκανθας.
Αρχιτεκτονικά λείψανα του ναού της θεοποιημένης Μεσσήνης, της προ-δωρικής βασίλισσας της χώρας, που έδωσε το όνομά της στην πόλη.
Ήταν περίπτερος δωρικού ρυθμού και στέγαζε το χρυσόλιθο λατρευτικό άγαλμα της θεάς. Στον πίσω τοίχο του σηκού υπήρχε τοιχογραφία του Ομφαλίωνος, μαθητή του φημισμένου Αθηναίου ζωγράφου Νεικία (τέλη 4ου αι. π.Χ.), η οποία εικόνιζε δεκατρία μέλη από τις τρεις ισχυρές βασιλικές οικογένειες, Αφαρίδες, Νηλείδες και Λευκιπίδες, που είχαν κυβερνήσει τη Μεσσηνία πριν από την κάθοδο των Δωριέων, καθώς και τον πρώτο Δωριέο βασιλιάς της χώρας Κρεσφόντη.
Στήλες με ψηφίσματα διάφορων πόλεων προς τιμήν Μεσσηνίων δικαστών βρέθηκαν στη βόρεια πλευρά του ναού. Στη νότια πλευρά υπάρχουν πολλά βάθρα με τιμητικές επιγραφές που έφεραν κάποτε χάλκινους ανδριάντες Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
Η ιστορία της έρευνας των ανασκαφών
Η ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Μεσσήνη συμπλήρωσε και επισφράγισε τα δεδομένα για τη μνημειακή τοπογραφία της περιοχής, όπως ήταν γνωστά από τον περιηγητή του 2ου αιώνα μ.Χ. Παυσανία αλλά και από ευρωπαίους περιηγητές του 19ου αιώνα.
Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία ξεκίνησε την ανασκαφική έρευνα το 1895 με τον Θεμιστοκλή Σοφούλη και συνέχισε με τον Γεώργιο Οικονόμο το 1909 και το 1925 και με τον Αναστάσιο Ορλάνδο το 1957 εώς το 1974.
Από το 1986 και εξής ανέθεσε τις ανασκαφές της Αρχαίας Μεσσήνης στον καθηγητή Πέτρο Θέμελη, υπό τη διεύθυνση του οποίου συντελέστηκε ένα εκτενέστατο ανασκαφικό και αναστηλωτικό πρόγραμμα σε όλα σχεδόν τα δημόσια – κοσμικά και θρησκευτικά – κτίρια της αρχαίας πόλης.
Παράλληλα, το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, φορέας διαχείρισης και λειτουργίας του αρχαιολογικού χώρου, στο πλαίσιο ελληνικών και ευρωπαϊκών προγραμμάτων υποστηρίζουν και προάγουν το αναστηλωτικό έργο και υλοποιούν δράσεις για την προστασία, ανάδειξη και προσβασιμότητα του χώρου. Τα ευρήματα των ανασκαφών στεγάζονται στο αρχαιολογικό μουσείο Αρχαίας Μεσσήνης και συμπληρώνουν την εικόνα της ιστορικής εξέλιξης της πόλης, αλλά και της σημασίας της στον αρχαίο κόσμο.